Devréşé Evdi
DEVRÊŞÊ EVDİ
Urfa Viranşehir den şengal dağına kadar uzanan alanda büyük bir Kürt aşireti olan Mılla(Milli) aşireti konumlanmaktadır. Aşiretin lideri Temir Ağa, aynı zamanda Kürtlerin lideri konumundadır. Ayrıca şark aşiretinden de bahsedilir. Yezidi olan bu aşiret de Mılla aşiretine dayanır. Kürtler tarafından Kerdız olarak da anılırlar, oldukça yiğit ve savaşçı bir aşirettir.
Mılla aşiretini Araplar kendi denetiminde tutmaya çalışırlarken, diğer taraftan da Türkler talan ve vergilendirmeye dayalı olarak egemenlik sağlamaya çalışırlar. Aslında Mılla aşiretinin somutunda Kürtlere yönelim vardır. Araplar bir gün gelip yedi yıllık vergi isterler. Bu durumu gören Mılla aşiret reisi Temir Ağa, şark aşiretinin lideri olan Evdi Ağaya mektup göndererek destek ister. Evdi: Temir ağanın destek mesajına alır ve Temir ağanın yanında oturan yiğit ve savaşçı Musekê Hemê ile birleşir ve savaş zırhlarını kuşanarak çatışmaya girer. 1700 kişilik arap ordusunu darmadağın ederek ayrılırlar. Daha önce Evdi'nin selamını bile almaya tenezzül etmeyen, ancak yarım saat sonra cevap veren Temir Ağa, bu sefer bizzat kendi hayatını kurtardığı ve teslimiyetçiliğini gördüğü için Evdi'yi misafir olarak evine kabul eder. Onu kadınların olduğu bölüme götürür. Kızkardeşi Rahmene kahve yapmasını söyler. Rahmen kahveyi altın tepside sunar.
Güzel bir kız olan Rahmenden Evdi etkilenir ve aşık olur. Bunu fark eden Temir Ağa, Rahmeni ona vereceğine dair söz verir. Evdi bundan sonra artık hep onun etrafında dolaşır. Bir hafta sonra çocukları aklına gelince Temir Ağadan onları görmek için izin ister.
Evdi ‚çocuklarını görüp bir gün tekrar Temir Ağanın konağına döndüğünde, büyük bir düğün olduğunu görür ve Temir Ağanın çadırında Türk bayrağının asılı olduğunu farkeder. Köle Muhammed, Evdi nun önüne gider " sende vicdan yok. Sen nasıl Rahmenin düğününe gelirsin dediğinde" Rahmenin Bakır Ağaya verilmiş olduğunu anlar. Evdinin yüreğine Kaf dağı kadar bir ağırlık düşer. Temir Ağa onu kandırmıştır. Evdi 1700 kişiye karşı göğsünü siper etmiş, savaşmış, Temir Ağa ise karşılığında onu kendi kadın haremine koyduğu halde, kızkardeşini ona vermemiş ve onu kandırmıştır. Evdi bu olaydan sonra
Mılla aşiretinden ayrılır ve Temır ağa için ''O Mılla aşiretinin reisi, ben şark beyiyim diyerek " Bir daha ayağımı onların aşiretinin bulunduğu yere basmayacağım" andını içer ve aşiretini ayırır.
Birbirini izleyen yıllarda Araplar şarklıların Mılla aşiretinden ayrıldığını öğrenince, Mılla aşiretine bir mektup göndererek savaşa hazırlanmalarını söylerler. Araplar bu sefer aşireti tamamen yok edip her açıdan ırzına geçmeyi hedeflemişlerdi. Bunun karşısında çok zor durumda kalan Temir Ağa, aşiretindeki 32 bin beye toplanmaları için haber yollar. Bunlar durumdan habersiz oldukları için, ziyafet verileceğini düşünerek sevinçle gelirler. Aşiretlerdeki bütün gençler, yaşalılar ve kahramanlar biraraya toplanır. Cemaatte üç biçimde oturulur. Birinci; bey ve efendilerden oluşan bölüm. ikinci; kahraman, yiğit ve eşkiyalar. üncü: ise; sakat, ihtiyarlar ve işe yaramayanlar biçimindedir.
Cemaat tamamlanıp meclis toplanınca, Temir Ağa kendi nazarına kahve yapıp getirmesini söyler. Kahve gelince Temir Ağa; " Bu kahve ucuz bir kahvedir demeyin, bu kahve kanlı bir kahvedir" diyerek, Arapların mektubundan söz eder. Devamla, " Arapların önüne geçmesek bütün beyliği talan edecekler. Namussa hepimizin namusudur çünkü hepimize yönelecekler. Hanginiz bu kahveyi kaldırsanız göğsünüzü Türk-Arap düşmanlarına karşı siper edip önlerine geçerseniz ve sağ salim dönerseniz. Edulê (kızı)yi size vereceğim. Adulê'nin çeyizini de hazırlayıp, nikahlayacağım" der. Köle Muhammed, kahveyi üç gün-üç gece gezdirir hepsi Edulê'ye göz diktikleri halde kimse cesaret edip kanlı kahveyi alamaz.Temir Ağa bunlardan umudunu keserek, Evdi'ye mektup gönderir. Elçi mektubu götürdüğünde Evdi kendi yaşlılar cemaatiyle oturmaktadır.
Mektubu alır, okuduktan sonra yastığının altına koyar ve elçiye "git Temir ağaya söyle o Mılla beyi, ben şark beyiyim. Benim onunla ilişkim kalmadı, ben yeminliyim onun bulunduğu yere ayak basmayacağımder". Elçi oradan ayrılırken yolda Derwêşê Delalla karşılaşır. Edulêyi uzun zamandır sevmekte olan Delalê Derwêş elçiyi gördüğüne çok sevinir. Derwêş elçiye niçin geldiğini sorunca elçi "Ben bir mektup getirdim. Baban okuyup yastığının altına koydu" der. Derwêş babasının yanına mektupta yazılanları öğrenmek için gider. Babası ‚ "çok büyük bir engel var ki onu aşana Edulêyi verecekmiş'' der. Ama Temir Ağa sözünü yerine getirmeyen yalancı bir insandır. Bir de önüne konulan şart ulaşılmayacak bir şarttır. Gidişi var dönüşü yok. Onun için boş hayallere kapılma diyerek devam eder: Tamam biliyorum. Edulê'nin mor örüklerinin karşılığı sandıklarla altın değil yiğitlerin kellesidir". Derwêş Delale elçiyi göndermesini, büyüklerini dinlemezse pişman olacağını söyler. Baba oğul arasında birbirini ikna etme çabası sonuçlanmayınca Derwêş, cemaate seslenerek kendilerini dinletir ve kararın verilmesini ister. Ayrıca cemmaatten kalbinin kırılmamasını da ister ve aşkını anlatır. Evdi oğlunun yürek acısına dayanamayarak elçiye "Şark aşiretinin beylerinin ve Derwêşin geldiğini iletmesini söyler.
Derwêş arkadaşlarına Kuşanın, Temir Ağanın konağına gidiyoruz" diye seslenir. Bu arada üç-gün üç gece cemaatte dolaştırılan kahve fincanına 32 bin beyden alma cesaretini gösteren kimsenin olmadığını ve Evdiye mektup gönderildiğini duyan Edulê "Bu köpeklerden kahveye uzanacak kadar erkeklik damarı olan bir kişi yok mu ki, Derwêşe haber salınıyor. Derwêşi bu belaya sokacaklar, nasıl olsa ölsede-ölmesede onlar için kardır" diyerek, bu duruma üzülür. Derwêşin başı kopartılmış civciv misali kaderine üzülerek bir şeyler yapmak ister. Bu beylerin karşısına çıkıp bir-iki söz söylemesinin yasak olup olmadığını düşünür, babasına sorarak ricada bulunur. " Babamın beş kızı var ama hiç ağlu yok. 71-72ye dayanmış beli bükülmüş, onun temsilini ben yapabilir miyim? Acaba böylelikle Derwêş gelmeden önce bu beylerden biri namusa gelir de kahveyi alır mı?" diye düşünür.
Babası da "Benim oğlum yok, sen benim temsilimi yapabilirsin. Aslanın dişi veya erkek olması fark etmez. Beylerin karşısına geç ne istiyorsan söyle, özgürsün" der. Edulê, cemaatin karşısına çıkar ve şunları söyler: Beyler, ağalar! Hepinize sesim ulaşıyor, hele bir kafanızı kaldırın Mılla ağaları. Ben öncelikle şunu biliyorum: Bir kadına bu kadar ağanın, paşanın karşısına çıkıp konuşmak düşmez. Ben ne yapayım, babamın hiç oğlu olmamış, Kadın olarak karşınıza çıktığım için beni kırmayın, beni dinleyin, bir-iki kelime söyleyeceğim. Babamın başına gelen bu felaketten dolayı hepiniz toplandınız. üç gündür sırtınızı yastıklara dayamış, koyun-kuzu eti yemektesiniz. Ama kardeşler, kaç gündür cemaatte dolaşan kanlı kahveyi de kimse almıyor. Bu Mıllaların bayramıdır, şarklıların değil. üç gündür dünya babama dar geliyor. Niye sizin nazarımızda dolaşan bu kanlı kahve ve kadın haremi karşısında kafanızı kaldıramıyorsunuz?
Öfkeden gözlerim kararıyor:
babam bana ilişkin kararı verdiği zaman ben 21-22 yaşındaydım. Aşiretin binlerce süvarisi ayağa kalkıyor, çevrelerindeki bayrak ve sancaklarla ilerliyorlardı. Viranşehire kadar etkileri sürüyordu. Ordan‚çiyayê şengalê'ye kadar süren etki alanına ağalar gelip ağırlanırdı. Ben atıma binip binlerce ev içerisinde dolaşmaya çıktığımda beni zılgıtlarla karşılarlardı. Beni ayakta karşılamayan tek bir yaratık yoktu. Bütün Mılla ağalarının, reislerinin kadın ve kızlarının karşısında Sembol durumundaydım. Tanrı beni erkek doğurmadı ama, ben babamın temsilini yapıyorum. Fakat bugün 32 bin beyin karşısında hiçbir kıymetim kalmamış. Tanrının katliamına uğrayasıcalar; Derwêşê Evdi gelecek, sırtını sırat köprüsüne dayayacak, önüne de kadın haremini alarak hepinizin nazarında kahveyi kaldıracak.
Göğsünü Araplara karşı siper edecek ki, o Arapların atalarının cesetleri hala sahipsiz arazilerde kalmıştır. Ağa ve beylerin hepsinin benzi sararmış, ölü gibi olmuş agalleri düşmüş, bıyıkları bükülmüş. Başlarına gelen felaketin ne olduğunu kimse bilmiyor. Adulênin rengi sararır, kanı çekilir, dişleri ve dudakları titrer. "Şarklı Evdinin oğlu Derwêşin türbesini kazdılar,çünkü onlara göre o buraya gelir ve fincandaki kahveyi içerse, Türklere ve Araplara yönelecek ve dönüşü olmayacak" diye düşünerek, bu oyunu bozmak ister. Edulê ayağa kalkar, " Kaldırın başınızı! iki genç gelecek sizin karşınızda perdenin arkasında beş kızı yatıracaklar. Tanrının bu beş kıza verdiği aşk, olgunluk ve canlılık insanların tümüne acı verdi. Biri beyaz dolunayın 14ü gibi, diğeri aşk ve olgunluğunu erkeklerin güzelliğine verdi. Biri dağların yücelliği gibi kendini gökyüzüne vermiş. Biri Edulê'dir kızıl kanatlarıyla kendini Mılla ailesinin muradına vermiş. Üşte ben hepinizin karşısında duruyorum. Bu Agit ve kahramanlardan biri kahveyi içsin. Derwêş'in yolu dumanlıdır, gelinceye kadar alın, göğsünüzü hainlere ve düşmana siper edin .
O anda elçi, şarklıların geldiğini haber verir,Temir Ağa; Derwêş geliyor mu? diye sorar. Paşa seslenir: Mıllalar! Demeyin paşa bize demedi. şarklıların erkekleri geliyor, kimse atlarının başını tumasın, selamlarını almasın, kiymet vermesin. Adulêyle beş kız çadırlarının kapısını açıp bakarlar ki şarklılar gelmiş, şarklılar cemaate girerler, selam verirler ancak selamları karşılanmaz.Evdi ile ömer Paşanın yanına otururlar, bakarlar ki herkesin benzi solmuş ve başlarını öne eğmişler. Cemaatin içine Derwêş gelince Edulê " misafirimize, kahveyi akşamdan beri hazırlamışım, fincanı kendi ellerimin üstüne koydum, sevda kafama vurdu, aşk bedenimi sardı, bilmiyorum acaba ayaklarım onun ayakkabısına mı değdi, bütün vücudum titredi. Yarın on iki süvarimiz 1700 Türk-Arap güçlerine karşı kılıç kalkan sallayacak, ben 41 Mılla kızını alıp kendimi Dicle suyunun kenarına bırakacağım. Dicle nin suyu kabarıktır " der. Derwêş kahveyi içtikten sonra on iki süvariyle birlikte Musul ovasına savaşa gider. Savaş bir tufan gibi kopar, her taraf duman içerisinde kalır. Yaşlılar bastonlarına dayanmışlar, genç gelinler kınalı elleriyle dışarı çıkmış seyretmektedirler. Herkes; " nedir bu bizim Kürtlerin başına gelen? diye yakarır" . Derken savaş biter ve on iki süvari dönerler ama Derwêşe Evdi aralarında yoktur. Adulê " Bir süwari geliyor aşağıdan. Derwêş kendini aşağıya bırakalı üç gün-üç gece oldu, hiçbir haber yok" der. Derwêşin merakında olan Edulê Süvariye yaklaşarak; " Delalım nerededir" diye sorar. Süvari " Ey gelin! Birçok delal varki, gelinler kınalı elleriyle Delallerini bekliyorlar. Bu delallerin birisi yaralı Sivereke gitmiş. Sen bana söyle, senin Delalinin işareti nedir? " der.
Edulê " Benim delalimin işareti bellidir. Elbisesi melesindir, omuzundaki zırhı davudidir, onun üzerinde agani bir aba vardır. Delalın göğsünde zırhlı gözlük, belinde kemeri vardır. Delalın şalvarı felemindir, ayakkabısı kız bağıdır. Delalın kafasında sarık var, kızıl bıyıkları var, Urfa kınasıyla yakılmış, yanakları nar gibidir. Delalın kalkanı Amedidir, kalkanın ucu Adulênin örükleriyle süslenmiştir" der.
Süwari, "Edulê senin dediğin şarklı Evdinin oğlu Derwêşdir ki, kanlı fincanı kaldırmış, Musul ovasında Türk ve Arap düşmanının gözlerini korkutmuş. Ne kadar yaralı ve ölü varsa onun eliyle olmuştur. O kaç tane eli kınalı gelinin ocağını yakmış. Fare delikleriyle dolu bir topraktan geçerken atının ayağı kırılmış, at onu sırtından atmış ve Derwêşin bütün kemikleri kırılmış. Git Musul ovasında onu sağ olarak gör." der demez, Adulê kendini ovaya bırakır.
Edulê musul ovasında yerdeki süwarinin yanından geçer ve bakar ki Delali yaralıdır. Edulê oturur ve şu ağıtı söyler : " Koşarak Delala ulaştım. Namus kanı zırhından akıyor. Delal yedi yerinden yaralıydı. Ama yüreğinin üstündeki yara çok derindi. Yarasına dokundum ve baktım at ciğerine vurmuş tabii; biliyorum ki, Kürt atları bile kinlidir. Yere düşünce beli kırılmış. Göğsüne vurulan darbeyle birlikte dört damarı kopmuş".
Ağıtlarına devam eden Edulê: " Delal kalk! Boyum posum incedir. Senin için büküldü, alnım aktır, sana açıktır. Kaşlarım incedir, kirpiklerim karadır, gözüm belektir ve senin için sürmelidir... Ben bu dünyada hiç kimseye layık değilim, ben ne Rumlara, nede Türklere layığım. Ben şarklı Evdinin kına bıyıklı oğluna layığım. Alevler içindeki şengalımın mezarlarına, karanlık türbelerine layığım. Delal: ben senden sonra kalmacağım. Artık kimseye Yemen kavhesi pişirmeyeceğim. Paşanın cemaatinde gezdirmeyeceğim. Boyumu posumu hiç kimse için süslemeyeceğim. Senden sonra bahtım kara olacak, hiçbir dilek ve muratta bulunmayacağım. Hiçbir beşiğin önünde oturup sallamayacağım. Dağların üzerine çıkıp ağıt yakacağım, kanlı gözyaşı dökeceğim, göğsümü hiç kimseye göstermeyeceğim. Delal, sen babamın evinin misafirisin" .
Dağlara çıkıp diyeceğim Delal Bütün çobanların kavallarıyla diyeceğim Delal; Ben süvarilerin gelini olacağım Delal... " der ve dediği gibi yapar.
Bu destanın en belirgin yanı, aşk ile mücadele arasındaki bağlantıdır. Destanın kadın kahramanı Adule, kendisini tam anlamıyla aşiret olarak ifade edilen ülkesine adamış, ancak ülkesi yabancı güçler tarafından tehdit edildiği için, sevgisini bu tehdide karşı savaşmayı göze alan yiğit cengavare vermektedir. Destanda bu yiğit Derwêşe Delale olarak adlandırılmaktadır. Destanın anlatımında da görüldüğü gibi Derwêş aynı zamanda ülkeyi temsil etmektedir. …örneğin Edulê savaştan dönen süvarilere Derwêşi tarif ederken, Kürdistanın her yöresini temsil eden özelliğini anlatmaktadır. Ayrıca Derwêşin ölümüne neden olan at darbesi iç ihaneti hatırlatırken, atın tekmesiyle ölümüne yol açan yüreğinde kopan dört damarı da, Kürdistanın dörde parçalanmışlığını anımsatır. Derwêşin atının fare delikleriyle delik-deşik edilmiş bir zeminde ürküp onu sırtından atması, düşmanlar tarafından kemirilmiş, zedelenmiş Kürdistan zemininin gerçekliği vurgulanarak, trajik bir sonu göstermektedir. Derwiş düşüş sonucu aldığı darbelerden dolayı yaşamını yitirmez. İhanet tarafından yüreğinden yediği darbe sonucu yaşamını yitirir. Buna ek olarak Edulê'nin ağıtında, kendisini başka hiçbir ulusa adamayacağını söylemesi, tam tersine Delalê, onunla beraber dağların süwarilerine adayacağını söylemesi, kendisini ulusunun kurtuluş mücadelesi için adayacağının yeminidir. Bu da gösteriyor ki, Edulênin aşkı özgür toprak aşkından bağımsız değildir.
stran:
Dewrêşê Evdî: Şaxa 1
Bavê Dewrêşê Evdî bû.Dewrêş hê tinebû. Evdî Şivanê Zor
Temir paşayê milî bû.Hafirê Gêsî û Ecîl Birahîm, ew şêxê hezar û pênsid Gêsa bûn.Zor Temir paşayê milî axê kîka û mila bû. Kîka û mila kurd bûn, Gêsa ereb bûn.
Rojekê Gêsa hev û dinê civîyan.
Hafirê Gêsî, Ecîl Brahîm go:"Emê
nijdakê bavêjine ser kîka û mila. Emê konê Zor Temir paşa bidineber şûra".
Ewî eşîra xwe hilanî û ser konê Zor Temir paşa ve girt, sed mêrê ereba jê koşt.
Zor Temir paşa rabû revîya. Evdî li mihîna Zor
Temir paşa siwar bû, şûrê xwe hilanî û kete nav neyara. Bû çingînê şûra,
bû terqînê mertala. Ev hezar siwarê Gêsa ji ber Evdî revîyan.
Evdî sed mêr ji wan kuşt û hate malê, ji hespê peya bû. Hingê kêfa Zor Temir paşa
zef-zef ji Evdî re hat, çima ku Zor Temirpaşa ji ber neyara xilas bû.
Zor Temir paşa Evdî zewicand.Sala wî qedîya xwedê kurek dayê.
Zor Temir paşa navê wî danî Dewrêşê Evdî.
Zor Temir paşa gelekî ji vî kurkî, ji bavê wî hiz dike,weke
birayê xwe ji wan hiz dike. Sal û zeman ketine nav. Dewrêşmezin bû emrê wî bû bîst û pênc sal. Piçek mal û halê wan çê bû. Evdî ji ber Zor Temir paşa derket. Edûle, qîza Zor Temir paşa ew jî qîzek, gelek delale, di dilê dê-bavê xweda gelek ezîze. Dewrêşê Evdî, ew hê ji Edûlê delaltire. Dilê wî û Edûlê heye.Evdî konê xwe barkir û ji ba Zor Temir paşa çû û konê xwe li berîyê vegirt.
Elî û Bozan herdu birayê Evdîne,Sadûn jî birayê Dewrêşe, ev
herdu malê han ji hev naqetin, tev êzdîne.
Evdî extîyar bû,emrê wî bû nod salî. Zêdeyî Dewrêşû Sadûn zaroyê wî tine bûn.
Dilê mi lîyane, Erdê berîyê erdekî dûzî bêpîvane, Hezar û pênsid sûarê li hev civîyane, اûne dîwana girane, li ber xwe danîne qurana ezîmşane, Dibê:"Emê hi cûmeke mezin bavêjin ser kîkan û milane, Hicûma ewil,emê bavêjinê ser kozê qîz û bûkê wane, Hicûma di duya, emê bi bine ser , birê qîz û xortê kîkan û milane,
Hicûma sêya, emê konê Zor Temir Paşa bidine devê şûrane Ji berêde em diminê bav û kalane.
Mektûbekê nivîsandin, mekûb qasî cerîdane dane destê dû heb xortane.
Go:"Bibin û herine dîwana Zor Temir paşane
Bêbextî dinava me de nexuyane"
Dibê, evan herdû xorta siwarbûn û meşyane
Berê xwe dane oda Zor Temirpa şayê milane
ûne devê deriyê odê sikinîn û mektûb dane destane
Ev herdû xort vegeriyane nava kêsane
Zor Temirpaşa rûdinê û mektûbê dixwîne
Destê xwe li çoka xwe dixîne
Stêrkên xwe dibarîne
Dibê:"Evdî jî ji ba min çû kes qeweta min tinîne".
Lîyane, Lîyane, Lîyane,
Zor Temirpaşa gazî kir giregir, fêrz û pelewanê kîkan û milane
Temam di oda girn de li hev civiyane
Tev ji nav xwe razîne
Filan ibin filane,
Qelûnê wan temama di destê wane
Ebayê besrayî li nav milê wane
Şûrê wan tev grêdayî ye li kêlekê wane
Tûtinê dikêşînin, ode bûye toz û dûmane
Zor Temir paşa hêja dagerî nava wane
Mektûba neyara bi destane.
Mektûb deranî, mektûbê dixwîne
Go:"gelî kîkano, gelî milano
Gelî fêrizano, gelî pelewanîno
Hûn başbala xwe bidine vê mektûba hano".
Zor Temirpaşa mektûbê dixwîne
Dibê:"Dilê min Lîyane, Lîyane, Lîyane,
Erdê berîyê erdekî dûze, bêpîvane
Hizar û pênsed siwarê kêsa têde li hev civiyane
Kişyane dîwana girane
Ecîl Birahîm milûkê wane
Hafirê Gêsê bêreqa darê wane
Li ber xwe danîne qurana ezîmşane
Teva sûnd dixwar bi ezîmşane
Teva sûnd dixwar bi vê qurana hane:
Emê hicûmek bidine ser kîka û ser milane
Hicûma ewil, wê bavêjina ser,
kozê qîz û bûkê we kîk û we milane
Hicûma diduya, ê şûr berde qîz û xortane
Hicûma sisîya, ê konê Zor Temir paşa bide ber şûrane
Gelî mêrxasa, înca şer girane".
Dibê ev fêriz û pelewanê hanê,
simbêlê wan melûl bûn
Serê simbêla kete ser lêvane
Médê xwe kirin, weke jinebiyane
Weke çelê genim, erd bi darka kolane
Di ber xoda hêdî-hêdî giriyane
Yeko-yeko rabûn, derketin ji oda Zor Temir paşayê milane.
Edûlê hate odê sikinî, go:"Zor Temir paşa bavo, dilê min Lîyane
Qe tu nizanî heye Dewrêşê Evdî, lawkê êzîdxane?
Ewe, ku dibe qesasê hezar û pênsid siwarê kêsane
Ewe, ku konê te xilas dike ji devê şûrane
Dewrêşli nava pelewanada gelekî navgirane".
Zor Temirpaşa bibê:" Edûlê, de rabe mektûbekê binivîsîne,
Ji Dewrêşê Evdî re, lawkê êzdî re bişîne".
Edûlê radibe mektûbekê dinivîsîne
Dide destê xortekî û zû dişîne
Dewrêşli ser mêrgekî sekinî ye
Hevsarê Hidman bi destane û Hidmanê diçêrîne.
Dewrêşmektûbê ji destê vî xortî digre û dixwîne
Mektûbê maçû dike û ser enîya xwe datîne
Li Hidmanê siwar dibe û dixarîne,
Xwe bi malê digihîne
Ku vaye bavê wî, Elî û Bozan û Sadûn tev rûniştîne.
Sekinî mektûbê ji wan re dixwîne
Go:"Evdî bavo, dilê min lîyane
Erdê berîyê erdekî dûze, bêpîvane
Hezar û pênsid siwarê kêsa têde li hev civiyane
Tev çûne dîwana girane
Ecîl Birahîm milûkê wane
Hafirê Gêsê bêreqa darê wane
Li ber xwe danîne qurana ezîmşane
Teva sûnd dixwar bi vê qurana hane:
Em û kîka û mila neyarê bav û kalane
Emê hicûmek bidine ser kîka û ser milane
Hicûma ewil, wê bavêjina ser,
kozê qîz û bûkê we kîk û we milane
Hicûma diduya, ê şûr berde qîz û xortane
Hicûma sisîya, ê konê Zor Temirpaşayê bide ber şûrane
Mektûb hate dîwana Zor Temir paşayê milane
Zor Temir paşa mektûbê dixwîne
Fincana qawê li ser destê Edûlê datîne
Edûlê fincana qawê li ser tepiska zêrîn datîne
Li nava dîwana kîka û mila digerîne
"heçî kesê fincana qehwê ji ser destê min hilîne
Ewê min mar ke, ê heyfa bavê min hilîne".
Dibê:"Bavo, dilê min lîyane, lîyane
Tu bide min Elî û Bozane
Tu bide min Sadûnê birane
Ezim, ku herim fincanê hilînim ji ser destê,
Edûla qîza Zor Temir paşayê milane
Ezim, di qelînim hezar û hevsid siwarê kêsane
Ezim, konê Zor Temir paşa xilas bikim ji devê şûrane.
Bavo, Zor Temi rpaşa emekdare
Emekê wî li ber çavê min xuyane".
Dibê, Evdî girîya û stêr ji çavê bavê wî barîyane
Go:" wey, wey li min û vî bextê hane
Lawo, sebir bike, sebir ji ba xwedane
Ezê du xebera ji kurê xwe re bêjim,
bala xwe bide vê xebera hane.
Go, lawo emrê min hijde salî bû,
ez şivanê mala Zor Temir paşayê milame
Carekê dîsa li ser serê wî rabû firmaneke girane
Kîkan û mila ji ber Gêsa revîyane
Ez rabûm siwar bûm li mihîna Zor Temir paşayê milane
Min şûr girêda, mertal avête zendane
Ez dageriyame nava neyarane
Dibe çingînê şûra, terqînê mertalane
Go, lawo, min sed ji wan kuştin û tev,
ji ber bavê te revîyane
min konê Zor Temir paşa xilas kir ji destê neyarane
Paşî Zor Temir paşa çi got?
Go:" Evdî êzdî ye, li çiyayê şengalê dibe dizê kerane".
Tû ji ya bavê xwe bikî, Zor Temirpaşa bêbexte, emekherame.
Dewrêş dibê:"Bavo, dilê min Lîyane, Lîyane
Sûretê Edûla Zor Temirpaşa li ber çavê min xuyane
Ez bextê te de, tudilê min neşkênî ji boy vî şerê hane
Tu bide min Elî û Bozane
Tu bide min Sadûnê birane
Emê siwar bibin li hespane
Herine dîwana Zor Temir paşayê milane
Emê binhêrin ray, şêwir û tekbîra wane".
Dibê, Dewrêş rabû ji pîyane
Cilê zirî û mizirî kişande xwe, siwar bû li Hidmane
Xatir xwest ji dê û bavane
Go:"Dayê, bavo, çûn bidestê mine, hatin bi destê xwedane".
Bi Dewrêş re siwar bûn Elî û Bozan, Sadûnê birane
Ev herçar derketin,
berê xwe dane dîwana Zor Temir paşayê milane.
Giregir, fêriz û pelewanê kîka û mila di dîwana,
Zor Temir paşa de li hev civîyane.
Dibê dewrêşnêzîk bû devê derê dîwana wane
Hidman çav bi mêvana ket, bû hişîna Hidmane
Alê dîwanê se kirin hişîna Hidmane
Gotin, ev Dewrêşê Evdî hate dîwana girane.
Dewrêşû Elî û Bozan û Sadûnê bira peya bûn ji hespane
Kişyane dîwana girane
Tev ji ber Dewrêşre rabûn û sikinîn ji pîyane.
Dewrêşrûnişt li ser doşeka herba girane
Li tenişta wî rûnişt Elî û Bozan û Sadûnê birane.
Edûlê se kir, ku dewrêşhate dîwana girane
Fincana qawê danî ser destane
Anî gerand li nava fêriz û pelewanê kîkan û milane
û sikinî li ber Dewrêş, vî fêriz û pelewanê hane
Dewrêş rabû pîya, fincana qewê hilanî ser destane
Qawe danî ser dev û lêvane
Di nava odeda devê xwe xiste hinarê rûyê Edûlê û ramûsane.
Dewrêş rabû derket ji oda girane
Pêre rabûn Elî û Bozane û Sadûnê birane
Derketin, siwarbûn li hegane
şûr û mertalê wan li milê wane
Bînana Ezrahîl û cebrahîl, ku dagerin ji ezmane.
Zor Temir Paşa gazî kir:" sib efendî,
tu jî here bigihîje wane".
Gazî kir li Elî û li Silêmane,
Ew jî ji fêriz û pelewanê nav girane
Go:" Hûn herdu jî herin bigihîjine wane".
Paşî bavê dewrêş û dîya Elî û Bozane
Hatine mala Zor Temir Paşayê milane
xwe avêtine ser dest û pîyê Edûla Zor Temir Paşayê milane.
Go:"Emketine bextê te û xwedane
Tu herî pêşîya dewrêş, destê xwe bavêjî hevsarê Hidmane
Tu bêjî, dîya te û bavê te extîyarin,
kesek xweyî xudanê we nemane
Tu bidî Sadûn û Elîyê Birayê Bozane
Bavê te guneye, mala we bêxweyî û bêxudane".
Edûlê çû pêşîya Dewrêş, destê xwe avête hevsarê Hidmane
Go:"Dewrêş, ez ketime bextê te û xwedane
Mala we mişemire, bêxweyî maye,
tu bidî Elîyê birayê Bozane û Sadûnê birane".
Dewrêşgo:"Edûlê, bese ji van tan û niçane
Ez nadim Elî û sadûnê birane
gelek Kûçikê we kîka û milahene
Wê kenê xwe bi min bikin û wê bidin hilobîyane".
Dibê, Dewrêş serê xwe ji Edûlê re nizim kir,
Edûlê serê xwe jêre bilind kir,
Dewrêş, devê xwe xiste hinarê rûyane
Dibê, nava kîka û milada bû çîre-çîrê remûsane.
Dewrêş, berda serê Hidmane
berê xwe da serê rê û dirbane.
Dewrêş gazî kir:" Gelî birano, gelî hevalno
Ji berêda kuştin rîya mêrane
Meriv tê ye kuştin, namûsa xwe nade destê neyarane
Dilqewî bin, bi emrê xudane".
bi hevre meşîyane.
Dibê, ji efendiyê xwere bêjim:
Berî-berîstan, çolî-çolîstan
Havîn çû , ma zivistan
Serê Dewrêşê Evdî û her pênc hevalê wî,
haja têkeve şer û qewxê girane.
Dewrêşê Evdî, Elî û Bôzan û Sadûnê bira,
Elî û Silêman û sib katibê wan, peya bûn ji hespane
li ser kanîyê ji xwere rûniştin
Xarina xwe xarin, hegpê xwe çêrandin
Dewrêş gazî kir:"Gelî hevala,
hûn li vir bin, ezê herim binhêrin û temaşa kim,
çika ev koma van nayara li kuderêne, raste anjî derewe?"
Dibê, heval man, Dewrêşê Evdî hespê xwe siwar bû û meşîya
ar seata ew bi rê çû ye
Bala xwe dayê, ku hezar kon vegirtî ye.
ar heb qîz hatine sergîna, Dewrêşji wan pirsîye
Go:"Ev konê han konê kê ye?".
Qîzika lê nihêrt û tirsîyan
Gotin:"Tu neyarî? îşê te li vir çî ye?"
Go:"Ez ne neyarim, du devê min hinda bûne
Gelo we devê min nedîtî ye?"
Her çar keçika got, kûr û girîyan
Dewrêş pey wan çûye.
Ev her çar keçik çûn ketine konê şêxê wan,
û qîrîn li malê kirîye
Go:" Siwarekî vaye li pey me hatîye".
Dewrêş hat devê derê kon sekinî
Kalekî extîyar di bin kon de bû
Ev kalê han rabû û çû pêşîyê.
Dewrêş go:" Apo, du devê min hindabûne we nedîye?".
Gava kal dewrêşnihêrîye
Dewrêş nas nekirîye
Bes Hidman nas kirîye
Ewî û bavê Dewrêşbi hevre hevaltî kirîye
Mihîna Evdî hêja li bîra wîye
Zane, ku Hidman jî ji wî terzîye.
Kal go:"Xorto, tu ne Dewrêşê Evdî?
Tu ji mire bêje bi rastîye
Tu Derewa dikî, tu ne li deva digerî
Tu car me tu ne dîtîye
Tu gelekî bi xezebî, te cilê hesinî li xwe kirîye
Te tasa hesin ser serê xwe danîye
te şûr û mertalê xwe girêdaye
Ji apê xwe re bêje, bihêre, îşê te çîye?"
Dewrêşgo:"Apo, ezê ji tere bêjim bi rastîye
Di nava me û Gêsa de neyartîye
Ez hatime, ku komê bibînim, koma wan li kûderêye".
Go:"Lawo, tu xortekî gelekî heyfî
Min û bavê te, me bi hev re hevaltî kirîye
Bi a min bike tu mekeve vî şerîye
Em bisilmanîn û tu êzdîye
; heq û hesabê te li rihê te çîye?
Ji me gere, di nava me û êla Zor Temir Paşa de neyartîye".
Dewrêş go:"Apo, erê, bira ez êzdî me
bes ez eşîra Zor Temir Paşayê milî me!
Min nan û avê wî zehif xarîye".
Evî kalî gote Dewrêş:"Lawo, înca ezê te re bêjim bi rastîye
Hezar siwar tevî Hafirê Gêsî, Ecîl Birahîm
Li girê Leylanê, li gola Xatûniyê sekinîye
Lawo, ez ketime bextê te, û xwedê da tu xwebernedî vî agirî".
Dewrêş go:"Apo, bi xwedê, ez hatime ji bona vî agirîye".
Dewrêşxatir ji kalî xwest û vegerîya
Hate ser kanîyê, ba hevala rûniştî ye
Go:"Gelî hevala, ez çûm, min seh kirîye
Karê xwe bikin, em rabin, weke şêra,
Bi hevre herine vî şerîye".
Bi hev re rabûn û li hespa siwarbûn
li ser rîya girê Laylanîyê û gola Xatûnîyê karbûn
nêzîk bûn û bi hev hisîyabûn
Şirîhet û qanûn li nav wan bû
Ecîl Birahîm, Şêxê wan bû
Hafirê Gêsî beyreqa şer hilda bû
Seat yek qirarê wan bû
Seat yek temam bû.
Dewrêş û Sadûnê bira û Elî û Bozan û Elî û Silêman
siv katibê wan, şûr ji kalan kişandin, ketine nav neyara
Bû çingîna şûra, bû terqînê mertala,
bû hişînê hespa û li hev dabû
Mêr tenê kuştin, bi seda û xûn rijiya bû
Ji neyara dusid hate kuştin,
ji Zor Temir Paşa kuştî Elî û Silêman bû.
Şer sekinî, bîna xwe berdabû
Rabûne ser xwe, dîsa li hevdabû
Bû çingîna şûra, bû hişîna hespa, bû terqîna mertala,
dê dev ji ewladê xwe berda bû
Hingî ku şer giran bû.
Ji heştsid siwarî hate kuştin, çarsid mabû.
Bi van siwara hate kuştin Sadûnê bira bû
Dewrêş û Elî û Bozan mabû
siv başkatibê wan, sekinî bû li dera habû
siv dinhêrî, mêranîya Dewrêşawa bû
Dinivîne, û li ber çavê wî xuya bû
Carekê dinê şer giran bû
Dewrêşû Elî û Bozan ketine nav van her çarsid siwarê habû
Wey-lo, Wey-lo, Wey-lo, Wey-lo,
Dibê, dewrêşbînaya melkemotê kulê
Bînaya Ezrahîl û Cebrahîl tir û hêbet xiste nava xelqê
Bû çingîna şûra, bû hişînê hespa, bû terqînê mertala,
û ji sibê heta êvarê li hev dabû
Dewrêş sêsid siwar kuştin, sed siwar ji wan mabû
Ecîl Birahîm, Hafirê Gêsî hêja sax bûn.
Bi van siwara hate kuştin Elî û Bozan bû.
Lîyane, Lîyane, Lîyane, Lîyane,
Şerê Dewrêş şerekî girane
Dewrêş siwar bû li Hidmane
Du mûyê melkemota nav çavane
Şûr kişand ji kalane
Hicûm da Hafirê Gêsî û Ecîlê birahîm, şêxê wane.
Bû çingîna şûra, bû hişînê hespa, bû terqînê mertala
Dewrêşmêra dikuje, wan ser piştê hespa berdane
Pêncî ji wan kuşt, Pêncî û Hafirê Gêsî û Ecîlê Birahîm mane
Divê, serê Dewrêşê Evdî, lawkê êzdî,
hêja kete şer û teqê girane
Lingê Hidman kete qulê cird û mişkane
Lingê Hidman şkestin ji herdu çokane
Dewrêş qulibî, kete ser piştane
Hafirê Gêsî û Ecîlê birahîm, şêxê wane
غ vî pêncî siwarê han ajotine ser,
laşê Dewrêşê Evdî siwarê Hidmane
Ji hespa peya bûn, ew dane ber şûrane.
Wey-lo, Wey-lo, Wey-lo, Wey-lo,
sivê başkatib hate dîwane Zor Temer Paşayê milane
Go:"A ji tera mêranîya dewrêş ber çavê we xuyane".
Edûlê sekinî û kuştina Dewrêş bihîst,
û bi ser hinarê rûyê xwe ve girîya.
Xelqê go:"Heqê wê heye bigrî".
ca Edûlê kilam avête ser Dewrêşê Evdî.
Edûlê dibê:"Herê delalo, herê delalo, lo, lo, lo delêl
Siwarê mala bavê min ji mal siwar bû, germa vê havînê
Pêşîya selefê siwara kete çîyayê Evdil Ezîzê
Nîvê siwara ma li girê Laylanîyê, gola xatûnîyê
Paşîya siwara ma li qiraçê Mêdînê
Gelî kîkan û gelî milano
Heçî kesê, ku cewaba Dewrêşê Evdî, siwarê Hidman, lawkê êzdî,
delalê malê, xêmê binê berîyê,
ji nava hezar û pênsid siwarê Gêsa ji min re bîne
Ezê bidimê çar aşê bavê min li ber ava misêrbînê
Heger bi her çar aşa qayîl nebe,
ezê bidimê deh heb canîyê bavê min hene,
kihêlin, eslîne, ezê bidimê rihînê,
ar qesir û qonaxê bavê min hene,
ezê bidimê li bajarê misêrbînê
Eger her çar qesir û qonaxa qayîl nebe,
ezê di ser de bidimê hezar û pênsisd zêrê Osmanlî ji xezînê.
De bajô, de bajo, rêdûro, de bajo
Hesp betilîyo, de bajo
Kîskê te qulo, tûtina te rijyawo, de bajo
Eba ser milê te sê tixto.
Li te bû belawo, de bajo Malê me wane,
serê çît û berçîtê Zor Temer Paşayê milî ji teva xuyane
Sîng û berê min ji tere mêrg û çîmene.
Herê lo,delal,herê lo delal, herê lo delal,
Berîya Hamûdê berîyeke raste, çiqa li min dûze
Pozê kela mêrdînê li ser de xare û ser de xûze
Edûlê Gazî dike:" Gelî kîkano, gelî milano,
heçî kesê ciwabeke xêrê ji alê delalê malê,
Dewrêşê Evdî, lawkê êzdî ji xêmê binê berîyê,
ji nava hezar û pênsid siwarê gêsa ji min re bîne,
ezê bidimê malê dinyayê, hezar û pênsid zêrê altûze
Herê lo, delal li min avêtîye stêrka sibê, stêra recilxêre.
Delêlî male, Dewrêşê Evdî, lawkê êzdî, siware li Hidmanê nêre
Hate devê derê Zor Temir Paşayê milî,
min lingê xwe lêda li şim û masê zêre
Bi meşa kevokî, hêdî-hêdî ez çûme pêşîyê,
min destê xwe avête li hevsarê Hidmanî nêre
Min go, lo, lo, lo delêl, ez nizanim, te ne şere û te ne xêre
Delêl xeyîdî, bi minre xeber neda bi serê zimêne
Min go, lo, lo, lo delêl, ez te nadim bi Hemê,
bi Kinê, bi herdu fêriz û pelewana,
ku li xêmê binê berîyê ji kuştinê,
ji malê alemê nabin têre
Ez te nadim bi kurê Birahîm paşa ji mala zengo zêre
Ez te nadim, bi kurê bedirxan begê,
mîrê Bota ji maleke del û têre.
Lo, lo, lo, lo delêl,
Ez te nadim bi sultanê dînê êzîdxanê
Ku li çîyayê Şengalê îsal hezar û pênsid salê wan qedîyaye,
quruşekî wan negihiştîye destê dewletê
neketîye kasa xundkêre.
Delêl xeyîdîye, bi min re xeber nade bi serê zimêne
Min go, lo, lo, lo delêl, te goştê min heland,
te hestîyê min rizand,
bala xwe bidê tilî pêçîyê minî zerî zeytûnî,
bînana mom û şema dihelin,
bi enîşka milê min ve bû bizmêre
Lo, lo delêl, ji bîna tilî pêçîyê min,
teyra serê xwe deranîye ji hêlînê,
min re serê xwe deranî ye ji qulê dîwêre
Ezê rabim, xilxalê lingê xwe bişkênim,
ji Hidman re bikime cotekî nêla
Ezê xizêma pozê xwe derxim, jêre bikim hûr bizmêre.
Ezê kezîyê xwe bibirim, ji Hidman re bikim,
gulik û rîşî û du hevsêre
Ji îro pêda, wê berê te têkeve binê berîyê,
nava hezer û pênsid siwarê Gêsa,
Xelqê bi bêje:"Ev siwarê henê çiqa bi hizne,
çi qa bi delale û çi bi cemale".
Herê lo, delal, herê lo, delal, herê lo, delal,
De bajo rê dûro, de bajo.
Ji hevala mawo, de bajo
Kîskê te qulo, tûtina te rijîyao, de bajo
Ebakê te sê tixto
Li ser milê te bû belawo, de bajo
Malê me wane, serê çît û berçîtê konê,
Zor Temir paşa ji teva xuyane
Derdê min derdekî gorane.
Edûlê sekinî kêrik li zikê xwe da,
ji boy xatirê Dewrêşê lawkê êzdî, siwarê Hidmanê.